KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« : 29 Haziran 2014, 15:34:13 » |
|
İÇİNDEKİLER
SUNUŞ
BİRİNCİ BÖLÜM
GİRİŞ
1- ATASÖZLERİ
A- Biçim Özellikleri
B- Kavram Özellikleri
C- Tamamlayıcı Bilgiler
Ç- Tanım
2- DEYİMLER
A- Biçim Özellikleri
B- Kavram Özellikleri
C- Tamamlayıcı Bilgiler
Ç- Tanım
3- KALIPLAŞMIŞ BAŞKA SÖZLER
4- ELEŞTİRMELER
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #1 : 29 Haziran 2014, 15:35:30 » |
|
1965'te çıkan Atasözleri ve Deyimler adlı kitabımıza yurdumuzun her yerinde kullanılan sözleri almış, bölgelere özgü olanları almamıştık. 1989 tarihine değin yapılan beş baskıda bu tutum değişmedi. 1991'deki altıncı baskıda kimi bölge sözlerine de yer vermiş, bunlan ulama başlığı altında kitabın sonuna eklemiştik. Yedinci baskıya genel ve yerel birkaç yüz söz daha ekleme gereğini duyunca, bunları ve önceki ulamaları asıl metne katma zorunluluğu kendini gösterdi. Böylece ilk baskıda 5700 olan söz sayısı şimdi 8977'ye ulaştı.
Yeni baskılarda yerel sözlere de yer vermemizin nedeni, bunların -toplumsal gelişmelerle birlikte- genellik kazanmakta ya da kazanabilir nitelikte olmalarıdır.
Radyo, televizyon, gazete, dergi, telefon, okul, tren, otobüs, uçak gibi eğitim ve ulaşım araçlarının çoğalması, bölgeler arasındaki ayrılıkları gittikçe azaltmaktadır: Nitekim 50-60 yıl önce yazı dilimizde görülmeyen birçok bölge sözcükleri şimdi yayın araçlarımızda ve toplumun dilinde kullanılmaktadır. Bunun gibi, birtakım yerel atasözleri ve deyimler de bölgelerinin sınırını aşarak genelleşmektedir.
Şu da var ki bir söze kesin olarak genel ya da yerel demek kolay değildir. Çünkü bu niteleme, bilgi ve görgü düzeylerine göre kişiden kişiye değişir: Bir kişinin genel nitelikte gördüğü sözü, başka bir kişi bu nitelikte görmeyebilir; işitmemiş de olabilir. Kitabımızın söz sayısını çoğaltmamıza ve kullanış alanlarının sınırını biraz genişletmemize bu durum yol açmıştır.
Burada bir konuya daha değinmek istiyoruz: Genel ve yerel sözler arasındaki sınırın kesin olarak çizilememesi durumu, kimi sözlerin atasözü ve deyim sayılıip sayılmaması konusunda da vardır. Bu nedenle kitabımıza aldığımız sözler dışında da atasözleri ve deyimler bulunduğu görüşünde olanlar bulunabilir. Ancak biz, bu sözler için belirttiğimiz ölçüler içinde olmayanlara kitabımızda yer vermeyi doğru bulmadık.
Bununla birlikte, ölçümüze uyduğu halde dikkatimizden kaçtığı için kitaba girmemiş olan sözler de bulunacaktır. Bu gibi eksikliklerin zamanla ve yeni incelemeler ve araştırmalarla tamamlanacağı kuşkusuzdur.
Yeni baskıyı bu açıklamalar ve düşünceler içinde sunuyoruz.
1993 Ömer Asım AKSOY
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #2 : 29 Haziran 2014, 15:37:25 » |
|
GİRİŞ
Her dilde atasözleri ve deyimler vardır. Toplumbilim, ruhbilim, eğitbilim, ekonomi, felsefe, tarih, ahlak, folklor... gibi birçok konuları ilgilendiren ve birçok yönlerden inceleme konusu edilmeye değer olan bu ulusal varlıklar, deyiş güzelliği, anlatım gücü, kavram zenginliği bakımından pek önemli dil yapılarıdır.
Bizdeki eskiden sav, mesel, tabir diye anılmış olan ve eski, yeni konuşma dillerinde manzum, mensur yazılar arasında kullanılmış ve kullanılmakta bulunan atasözleriyle deyimler, birçok kimselerce derlenmiş ve kitap olarak yayımlanmış ise de ne gibi özellikleri bulunan söze atasözü, ne gibi özellikleri bulunan söze deyim denilmek gerektiği ciddi olarak incelenmemiştir. Başta Şinasi'nin Durub-i Emsal-i Osmaniyye'si olmak üzere bütün derlemeler, atasözleri adı altında verilen deyimlerle, deyim adı altında verilen atasözleriyle ya da ne atalarsözü, ne deyim olan birtakım laflarla doludur. Bu karışıklık sürüp gitmektedir. Her iki söz çeşidinin ortak niteliği olan özlü, kalıplaşmış, hoşa giden bir anlatım aracı olmak, bu sözleri birbirine karıştırmanın başlıca nedenidir. Biz bu incelememizde birleştirici nitelikleri de ayırıcı nitelikleri de göstermeye çalışacağız ve bu konu ile ilgili eserlerde gördüğümüz yanılmaları belirttik.
Atasözlerinin ve deyimlerin ana niteliklerini çizmek o kadar güç bir şey değildir. Ama kimi zaman -gökkuşağının yan yana bulunan iki rengi arasında olduğu gibi- atasözleriyle deyimler ve bunlarla bayağı sözler arasında kesin bir sınır bulunmadığından, bir sözün niteliği ikircimli bir konu olur.
Bununla birlikte sarı, yeşil, mavi nasıl ayrı ayrı renkler olarak varsa atasözleri, deyimler, bayağı sözler de öylece, nitelikleri ayrı söz çeşitleri olarak vardır.
İncelememize başlamadan önce iki söz çeşidinin adları üzerinde biraz duralım:
Divanü Lugat-it Türk'te atasözleri, Arapça mesel, Türkçe sav sözcükleriyle anılmıştır.
Divan edebiyatında ve Osmanlıcada bu kavram için mesel de, darbımesel de geçer. Darbımesel, aslında mesel getirmek, duruma uyan yaygın bir söz ya da bir atasözü söylemek demektir; ama atalarsözü anlamına kullanılmıştır. Nitekim Nabi:
Sözde darbülmesel iradına söz yok amma,
Söz odur aleme senden kala bir darbımesel.
demiştir.
Mesel'in çoğulu emsal, darbımesel'in çoğulu durub-i emsal'dir. Bu sözler yerlerini yetmiş seksen yıldan beri Türkçelerine bırakmaya başlamışlardır. Bugün tekil olarak atalarsözü ve atasözü, çoğul olarak da atasözleri diyoruz.
Otuz yıl öncesine kadar deyime de, terime de tabir ve ıstılah deniliyordu.
Eskiden hem atasözlerinin hem birtakım deyimlerin başka bir adı da meşhur sözler idi.
Yeniler gibi eskiler de darbımesel, meşhur söz, tabir, ıstılah sözcüklerinin özelliklerini belirtmemişler, bunlar arasındaki farkları göstermemişlerdir.
ATASÖZLERİ
Bizim, gelenekle yerleşmiş bir atalarsözü almayışımız vardır. Bu anlayışa göre atasözleri, ulusal varlıklardır. Tanrı ve peygamber sözleri gibi ruha işleyen bir etki taşırlar. İnandırıcı ve kutsaldırlar. Nitekim eski bir atasözü şöyle der: Atalar sözü Kur'ana girmez, yanınca yelişür (Birlikte koşup gider; ondan geri kalmaz). Atasözleri, geniş halk yığınlarının yüzyıllar boyunca geçirdikleri denemelerden ve bunlara dayanan düşüncelerden doğmuşlardır. Ulusun ortak düşünce, kanış ve tutumunu belirtir, bize yol gösterirler. Bir atasözüyle belgelendirilen tutumun doğruluğu herkesçe kabul edilir. Anlaşmazlıklarda bir atasözü en büyük yargıcıdır. İşte bu atasözleri, biçim bakımından da, kavram bakımından da birtakım özellikler taşırlar. O özellikleri birer birer gözden geçirelim:
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #3 : 29 Haziran 2014, 15:47:28 » |
|
A- BİÇİM ÖZELLİKLERİ
1- Atasözleri kalıplaşmış (klişe durumuna gelmiş) sözlerdir: Her atasözü, belli bir kalıp içinde, belli sözcüklerle söylenmiş olan donmuş bir biçimdir. Sözcükler değiştirilip yerlerine -aynı anlamda da olsa- başka sözcükler konulamayacağı gibi sözdiziminin biçimi de bozulamaz. Böyle değiştirmeler yapılsa ortaya çıkan söz, -anlam değişmese dahi- atalarsözü diye anılmaz.
Örneğin:
Derdini saklayan derman bulamaz.
sözündeki derman yerine ilaç denilemez.
Çalma elin kapısını, çalarlar kapını.
sözü de, sözcüklerin sırası değiştirilerek:
Elin kapısını çalma, kapını çalarlar
biçiminde söylenemez.
2- Atasözleri kısa ve özlüdür. Az sözcükle çok şey anlatır:
Dikensiz gül omaz.
Alet işler, el övünür
Taşıma su ile değirmen dönmez ... gibi.
3- Atasözlerinin çoğu bir, iki cümledir. Daha uzun olanları azdır:
Vakit nakittir.
Balık baştan kokar.
Yerin kulağı var.
Ak akçe kara gün içindir.
Deveci ile konuşan kapısını büyük açar.
Görünen köy kılavuz istemez.
Son pişmanlık fayda etmez.
Zaman sana uymazsa sen zamana uy.
Yoldan kal, yoldaştan kalma.
Dost ile ye iç, alışveriş etme.
Ne yavuz ol asıl, ne yavaş ol basıl.
Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al ... gibi.
Bu örneklerde görüldüğü gibi, tümcelerde en çok geniş zaman kipi, kimi vakit (öğüt olan atasözlerinde) emir kipi kullanılmıştır. Başka kiplerle kurulmuş atasözleri daha azdır. Bunlarda da fiili söylenmemiş olanlarda da, ya geniş zaman ya emir anlamı gizlidir:
Yalancının evi yanmış, kimse inanmamış.
Ana kızına taht kurmuş, baht kurmamış.
Ne oldum dememeli, ne olacağım demeli.
Bana dokunmayan yılan bin yaşasın.
Anlayama sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az.
İnsan söyleşe söyleşe, hayvan koklaşa koklaşa.
Deve bir akçeye, deve bin akçeye.
Evvel taam, sonra kelam ... gibi.
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #4 : 29 Haziran 2014, 16:04:33 » |
|
B- KAVRAM ÖZELLİKLERİ
Her atasözü bir genel kural, bir düstur niteliğindedir. Bu kural ve düsturlar başlıca aşağıdaki kavram bölükleri içinde bulunur. Başka bir deyişle atasözleri, kavram bakımından birkaç çeşittir:
1- Sosyal olayların nasıl olageldiklerini -uzun bir gözlem ve deneme sonucu olarak- yansızca bildiren atasözleri vardır:
Komşunun tavuğu komşuya kaz görünür.
Minareyi çalan kılıfını hazırlar.
Araba kırılınca yol gösteren çok olur.
Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek içer... gibi.
2- Doğa olaylarının nasıl olageldiklerini -uzun bir gözlem sonucu olarak- belirten atasözleri vardır:
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Kork aprilin beşinden, öküzü ayırır eşinden.
Zemheride kar yağmadan kan yağması iyi.
Mart yağar nisan övünür, nisan yağar insan övünür ... gibi.
3- Toplumsal olayların nasıl olageldiklerini uzun bir gözlem ve deneme sonucu olarak bildirirken bundan ders almamızı (açıkça söylemeyip dolayısıyla) hatırlatan atasözleri vardır:
Ağlamayan çocuğa meme vermezler.
Öfke ile kalkan ziyan ile oturur.
Mahkeme kadıya mülk değil.
Sona kalan dona kalır. ... gibi.
Bu sözlerin altında istemelisin ki elde edesin, insan kendisini öfkeye kaptırmamalı... dersleri bulunmaktadır.
4- Denemelere ya da mantığa dayanarak doğrudan doğruya ahlak dersi ve öğüt veren atasözleri vardır:
Çirkefe taş atma, üstüne sıçrar.
Ayağım yorganına göre uzat.
Bugünkü işini yarına bırakma.
Yoldan kal, yoldaştan kalma ... gibi.
5- Birtakım gerçekler, felsefeler, bilgece düşünceler bildirerek (dolayısıyla) yol gösteren atasözleri vardır:
Bal bal demekle ağız tatlı olmaz.
Can bostanda bitmez.
Korkunun ecele faydası yoktur.
Taşıma su ile değirmen dönmez ... gibi.
6- Töre ve gelenekleri bildiren atasözleri vardır:
Dost başa bakar, düşman ayağa.
Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı var.
Kızını dövmeyen dizini döver.
Kız beşikte, çeyiz sandıkta ... gibi.
7- Kimi inanışları bildiren atasözleri vardır:
Kırk yılda bir ölet olur, eceli gelen ölür.
Ananın bahtı kızına.
Akacak kan damarda durmaz.
Baykuşun kısmeti ayağına gelir... gibi.
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #5 : 29 Haziran 2014, 16:05:27 » |
|
C- TAMAMLAYICI BİLGİLER
BİRKAÇ BİÇİMİ BULUNAN ATASÖZLERİ:
Atasözlerinin donmuş birer kalıp olduğunu söylemiştik. (Bkz. 1, A, 1). Kimi atasözlerinin birkaç kalıbı bulunduğunu da belirtmek gerekir. Bu kalıplardan her biri ayrı ayrı atalarsözü olarak tanındığından değişiklikler donmuş olma kuralına aykırı sayılamaz. Örneğin:
Denize düşen yılana sarılır.
sözünün:
Denize düşen yosuna sarılır.
biçimi de vardır. Ama denize düşen balığa (ya da samana) sarılır gibi bir biçimi yoktur.
Ayağını yorganına göre uzat.
sözü ise, sözcüklerin sırası değişmiş olarak:
Yorganına göre ayağını uzat.
biçiminde de söylenir. Bu ikiden başka biçimde söylenmez.
BÖLGELERDE DEĞİŞİK BİÇİMLER:
Kimi atasözleri, ayrı ayrı bölgelerde değişik biçimler almış olabilir. Bu da yukarıdaki kuralın bozulmuş olması demek değildir. Bu gibi atasözlerinin o bölgelerde kalıplaşmış özel biçimi var demektir. Örneğin:
Keskin sirke kabına zarardır.
Aç tavuk kendini buğday ambarında sanır.
sözleri kimi bölgelerde:
Keskin sirke küpüne zarar.
Aç tavuk düşünde (rüyasında) darı görür
biçimlerindedir.
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #6 : 29 Haziran 2014, 16:06:14 » |
|
C- TAMAMLAYICI BİLGİLER
BİRKAÇ BİÇİMİ BULUNAN ATASÖZLERİ:
Atasözlerinin donmuş birer kalıp olduğunu söylemiştik. (Bkz. 1, A, 1). Kimi atasözlerinin birkaç kalıbı bulunduğunu da belirtmek gerekir. Bu kalıplardan her biri ayrı ayrı atalarsözü olarak tanındığından değişiklikler donmuş olma kuralına aykırı sayılamaz. Örneğin:
Denize düşen yılana sarılır.
sözünün:
Denize düşen yosuna sarılır.
biçimi de vardır. Ama denize düşen balığa (ya da samana) sarılır gibi bir biçimi yoktur.
Ayağını yorganına göre uzat.
sözü ise, sözcüklerin sırası değişmiş olarak:
Yorganına göre ayağını uzat.
biçiminde de söylenir. Bu ikiden başka biçimde söylenmez.
BÖLGELERDE DEĞİŞİK BİÇİMLER:
Kimi atasözleri, ayrı ayrı bölgelerde değişik biçimler almış olabilir. Bu da yukarıdaki kuralın bozulmuş olması demek değildir. Bu gibi atasözlerinin o bölgelerde kalıplaşmış özel biçimi var demektir. Örneğin:
Keskin sirke kabına zarardır.
Aç tavuk kendini buğday ambarında sanır.
sözleri kimi bölgelerde:
Keskin sirke küpüne zarar.
Aç tavuk düşünde (rüyasında) darı görür
biçimlerindedir.
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #7 : 29 Haziran 2014, 16:08:14 » |
|
BEYİT
Gülme komşuna - Gelir başına.
Sakla samanı - Gelir zamanı.
Açtırma kutuyu - Söyletme kötüye.
Güvenme varlığa - Düşersin darlığa.
Güzellik on - Dokuzu don.
Hayır dile komşuna - Hayır gele başına.
Mart kapıdan baktırır - Kazma kürek yaktırır.
Ağlarsa anam ağlar - Başkası yalan ağlar.
Oduncu gözü amçada - Dilenci gözü çömçede.
Bağa bak üzüm olsun - Yemeye yüzün olsun.
Gelin altın taht getirmiş - Çıkmış kendisi oturmuş.
DİZE:
Çocuktan al haberi.
Kimse bilmez kim kazana kim yiye.
Kendi düşen ağlamaz.
Dinsitin hakkından imansız gelir.
Bey ardından çomak çalan çok olur.
Dilsizin dilinden anası anlar.
Çok naz aşık usandırır.
Etme bulma dünyası.
SECİ:
Dertsiz baş mezarda taş.
Dervişin fikri ne ise zikri odur.
Kar eden az etmez.
Atta karın yiğitte burun.
İt ulur birbirini bulur.
Müft olsun da zift olsun.
Güvenme dostuna saman doldurur postuna.
Emmim, dayım hepsinden aldım payım.
Emmim, dayım, kesem, elimi soksam yesem.
TEVZİYE:
Sarmısak da acı amma evde lazım bir dişi.
KİNAYE:
Can boğazdan gelir.
Balık baştan kokar.
Davul dengi dengine diye çalar.
ALLİTERASYON:
Akça akıl öğretir.
Kaynayan kazan kapak tutmaz.
Tarlayı taşlı yerden kızı kardeşli yerden.
Başına gelen başmakçıdır.
Al giyen aldanmaz.
Aşını, eşini, işini bil.
Kardeşten karın yakın.
Kızını dövmeyen dizini döver.
CİNAS:
Dilim seni dilim dilim dileyim.
Yerine düşmeyen gelin yerine yerine eskir.
Aç ile eceli gelen söyleşir.
Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır.
Bal bol yiyen bel bel bakar.
Hasta yatan ölmez eceli yeten ölür.
Köpekle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir.
EĞRETİLEME (İŞTİARE):
Ağaç yaşken eğilir.
Ölmüş koyun kurttan korkmaz.
Delikli taş yerde kalmaz.
Koça boynuzu yük değil.
Domuzdan toklu doğmaz.
Dikensiz gül olmaz.
Et tırnaktan ayrılmaz.
Erkek sel, kadın göl.
Gön yufka yerinden deliriz.
Çoban armağanı çam sakızı.
Çay geçerken at değiştirilmez.
MECAZI MÜRSEL:
Bir çiçekle yar olmaz.
Borçlunun dili kısa gerek.
Gavurun ekmeğini yiyen gavurun kılıcını çalar.
Hamama giren terler.
Ağız yer yüz utanır.
İki el bir baş içindir.
Kefenin cebi yok.
Kendi düşen ağlamaz.
Sağ baş yastık istemez.
Hasta ol benim için, öleyim senin için.
TEZAT:
Ak akçe kara gün içindir.
Deli dostun olacağına akıllı düşmanın olsun.
Yaz yalan kış gerçek.
Zengin arabasını dağdan aşırır, zügürt düzovada yolunu şaşırır.
At bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at bulunmaz.
İstediğini söyleyen istemediğini işitir.
Güvenme varlığa düşersin darlığa.
İHAMI TEZAT:
öksüzün karnına vurmuşlar, vay arkam demiş.
AKİS:
Buldum bilemedim, bildim bulamadım.
Sen olursan bensiz, ben de olurum sensiz.
Üzüm üzüme baka baka kararı.
İSTİFHAM:
Bağduy ekmeğin yoksa buğday dilin de mi yok?
El mi yaman, bey mi yaman?
Erkek aslan aslan da dişi aslan aslan değil mi?
Kabahat ölende mi öldürende mi?
Sen ağa ben ağa, bu ineği kim sağa?
Yenice eleğim, seni nerelere asayım?
ŞİBHİ İŞTİKAK:
Geç olsun da güç olmasın.
İtle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir.
İnsan doğduğu yerde değil doyduğu yerde.
Hasta yatan ölmez eceli yeten ölür.
ZEF ve NEŞİR:
Yaman komşu, yaman avrat, yaman at. Birinden göç, birini başa, birini sat.
EKSİLTİLİ ATASÖZLERİ:
Kimi atasözleri etsiltili anlatımla söylenegelmiştir. Örnekler:
Borç vermekle, düşman kırmakla.
Ata arpa, yiğide pilav.
Aş tuz ile, tuz ozan ile.
Atın ürkeği, yiğidin korkağı.
Ana hakkı Tanrı hakkı.
Aba vakti yaba, yaba vakti aba.
Bağ bayırda, tazla çayırda.
Elmayı çayıra, armudu bayıra.
Bakarsan bağ, bakmazsan dağ.
El el ile değirmen yel ile.
Sen sen, ben ben.
İncir babadan, zeytin deden.
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #8 : 29 Haziran 2014, 16:08:57 » |
|
ÖYKÜ BİÇİMİNDEKİ ATASÖZLERİ:
Kimi atasözleri çok kısa bir öykü biçiminde söylenmiştir. Örnekler:
Oynamasını bilmeyen kız yerim dar demiş. Yerini gelişletmişler gerim dar demiş.
Deveye inişi mi seversin yokuşu mu demişler; düz yere mi girdi demiş.
Eşeği düğüne çağırmışlar; ya odun eksik, ya su demiş.
Kurda neden boynun kalın demişler; işimi kendim görürüm de ondan demiş.
Katıra baban kim demişler; dayım at demiş.
Yengece niçin yan yan gidersin demişler serde kabadayılık var demiş.
Kediye bokun kimya demişler; üstünü örtmüş.
Terziye göç demişler; iğnem başımda demiş.
Tilkiye tavuk kebabı yer misin demişler; adamın güleceğini getiriyorsunuz demiş.
Ağaca balta vurmuşlar; soyu bedenimden demiş.
Tencere demiş: dibim altın; kepçe demiş: girdim çıktım
Yalancının evi yanmış; kimse inanmamış.
ATASÖZLERİNDE DEVRİK TÜMCE:
Birçok atasözü devrik tümce ile kurulmuş; böylece daha güçlü bir anlatım sağlanmıştır Örnekler:
Ada bana, adayım sana.
Kazma elin kuyusunu, kazarlar kuyunu.
Say beni sayayım seni.
Açma sırrını dostuna o da söyler dostuna.
Ağlama ölü için ağla deli için.
Al kaşağıyı gir ahıra, yarası olan gocunur.
Besle kargayı oysun gözünü.
An beni bir kazla o da çürük çıksın.
Açtırma kutuyu söyletme kötüyü.
Sorma kişinin aslını, sohbetinden bellidir.
Var ne bilsin yok halinden.
ATASÖZLERİ ULUSAL DEĞERLERİ YANSITIR:
Her ulusun atasözleri, kendi varlığının ve benliğinin aynasıdır. Atasözlerinde bir ulusun düşünceleri, yaşayışları, inanışları, gelenekleri görülür. Atasözleri, ulusların zekalarındaki keskinliği, hayallerindeki genişliği, duygularındaki inceliği belirten en değerli örneklerdir. Bu sözler, derin felsefelerden başka güzel buluşlarla, parlak nüktelerle, ince alaylarla, sert taşlamalarla doludur. Böylece her atasözü, kendi ulusunun damgasını taşır.
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
KANIKEY
Kurultay Bozkurdu
Normal Üye
    
ileti Sayısı: 604
kün tuğ bolgıl kök kurıkan...
|
 |
« Yanıtla #9 : 29 Haziran 2014, 16:11:21 » |
|
ATASÖZLERİNİN ÇIKIŞI VE BİÇİMLENMESİ:
Bir atasözünün ilk taslağını kuşkusuz ki tek kişi ortaya atmıştır. Ama zamanla birçok kişiler onun üzerinde yontmalar, eklemeler, değiştirmeler yapmışlar; ona kamunun beğendiği, benimsediği bir biçim vermişlerdir. İşte ilk taslak, bu son biçimiyle atasözlerinin bütün niteliklerini kazanmış ve bir kişinin malı olmaktan çıkarak toplumun malı olmuştur.
ATASÖZLERİNİN ESKİLİĞİ, YENİLİĞİ:
Atasözlerinin, atalardan kalma, eski, ulusal varlıklar olduğunu söylüyoruz. Bu eskilik niteliği üzerinde biraz durmak gerekir:
a) Yüzlerce yıl halk potasında kaynadıktan sonra atasözü niteliğini kazanmış olan bir sözün sözcüklerinde sözdiziminde zamanla değişiklikler olabilir. Örnek olarak iki atasözünün bugünkü, 15 ve 11'inci yüzyıllardaki biçimlerini bir arada gösterelim:
Kurt komşusunu yemez. (Bugünkü)
Kurt konşısın incitmez. (15'inci yüzyıldaki)
Böri koşnısın yimes. (11'inci yüzyıldaki)
Isıramadığın eli öp başına ko. (Bugünkü)
Kesemedüğün eli öp başına ko. (15'inci yüzyıldaki)
Taşığ ısrumasa öpmiş kerek. (11'inci yüzyıldaki)
(Taşı ısıramazsa öpmesi gerek)
b) Eski atasözlerinden bugün unutulmuş olanlar bulunduğu gibi yeni zamanlarda dogmuş atasözleri de vardır. Dokuz yüzyıl önce yaşadıkları Divanü Lugat-it Türk'ten anlaşılan atasözlerinden kimisi bugün de yaşamakta ise de kimisi unutulmuştur. Dahası 15. yüzyıl atasözlerinin durumu da böyledir. Örneğin Divan'daki:
Otug odhguç birle üçürmes.
(Ateş alevle söndürülmez.)
Buzdan suv tamar.
(Buzdan su damlar.)
Teşük suvda belgürer.
(Kasık yarığı suda belli olur.)
gibi birçok atasözleri unutulmuştur. Bunun gibi 15. yüzyılda derlenmiş olan atasözlerinden:
Sünnet var cümle kesmek yok.
Eşek eti diriyle tatludur.
İl ilden ayruksı olmaz, töresi ayruk olur.
gibileri bugün işitilmemektedir. Öte yandan:
Bir fincan kahvenin kırk yıl hatırı var.
gibi kahvenin yurdumuza yayıldığı tarihten sonra çıkan atasözleri de vardır. Demek ki atasözleri de dilin sözcükleri gibi sürekli bir oluş-unutuluş durumu içindedir.
DÖRT BÖLÜK ATASÖZÜ:
Atasözleri, kullanıldıkları yer ve zaman bakımından dört bölüğe ayrılabilir: a) Yurdun her yerinde kullanılanlar; b) Sadece bir bölgede bulunanlar; c) Türkiye dışındaki Türk lehçelerinde yaşayanlar; ç) Eski zamanlarda kullanılmış iken bugün bırakılmış olanlar. Biz bunları ayrı ayrı derleme konusu yapmayı uygun buluyoruz. Nasıl ki sözlüklerimiz: a) Ortak yazı dili sözlüğü; b) Bölge ağızlarının sözlüğü; c) Lehçeler sözlüğü; ç) Tarihsel sözlük olarak ayrı ayrı ortaya konulmaktadır.
ÇELİŞİK ATASÖZLERİ:
Atasözleri içinde anlamları birbirine aykırı olanlar vardır. Her atasözü bir kural olduğuna göre bu çelişik sözlerden her biri nasıl kural sayılabilir? Bu soruya cevap verebilmek için görüp geçirdiğimiz olayların çelişmelerle dolu olduğunu düşünmek gerekir: Bunları belirten kurallar da şüphesiz öyle olacaktır. Bundan başka aynı olay; değişik koşullar altında ayrı ayrı sonuçlar verebilir. O zaman birbirini tutmayan düsturlar ortaya çıkar. Nitekim yalan söylemenin kötü sonuçlar vereceğini bildiren atasözleriyle birlikte doğru söylemenin kötü sonuçlar vereceğini bildiren atasözleri de yaşamaktadır:
Yalancının evi yanmış, kimse inanmamış.
Yalancının mumu yatsıya kadar yanar.
Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.
Doğru söyleyenin tepesi delik olur. (Çünkü herkes başına vurur.)
Bunun gibi, iyilik yapanın iyilik göreceğini bildiren atasözlerimiz de kötülük göreceğini bildiren atasözlerimiz de vardır:
İyilik eden iyilik bulur.
İyiliğe iyilik olsaydı koca öküze bıçak olmazdı.
Burada bir inceliği belirtmek yerinde olur: Birbirine aykırı olan atasözlerinin hepsi kural gibi söylenmiş olmakla birlikte doğru yargılı olmayanlar, ya toplumla alaydır, ya taşlamadır ya uyarmadır ya yermedir ya da bir kötümserlik ve öfke anlatımıdır. Bunlar doğru şeyler söylemek için değil, toplumca benimsenmek gibi bir genelliği bulunan ruh hallerini yansıtmak için ortaya çıkmışlardır. Aralarında yerine göre inanılarak söylenilmiş olanlar da bulunabilir. Örneğin:
Devlet malı deniz, yemeyen domuz.
sözü taşlama da, öfke anlatımı da, inanılarak söylenilmiş bir söz de olabilir.
İKİ YARGILI ATASÖZLERİ:
Birtakım atasözleri çifte yargılı, çifte kurallıdır. Bu özellik eski atasözlerinde de bugünkülerde de görülür. Yargılar arasında başlıca iki türlü ilgi bulunur.
a) Atasözü iki cümleli bir benzetmedir. Cümlelerden biri benzeyen, öteki kendisine benzetilen yandır. Divanü Lugat-it Türk'teki şu söz gibi:
Ula bolsa yol azmas, bilig bolsa söz yazmas.
(İşaret olsa yol şaşırılmaz, bilgi olsa söz sapıtılmaz.)
Bugünkü atasözlerinden örnekler:
Demir tavında, dilber çağında.
Hırsızlık bir ekmekten, kahpelik bir öpmekten.
Erken kalkan yol alır, erken evlenen döl alır.
Kavurga karın doyurmaz, kar susuzluk kandırmaz.
Çok mal haramsız, çok söz yalansız olmaz.
Eken biçer, konan göçer.
Tarlayı taşlı yerden, kızı kardaşlık yerden.
Paran çoksa kefil al, işim yoksa şahit ol.
Suyun yavaş akanından, insanın yere bakanından kork.
b) Atasözünün iki cümlesi anasında bir benzetme değil başka bir ilgi vardır: İki yargı birbirini tamamlar ya da birbirine karşıt olabilir Örnekler:
Aç bırakma hırsız edersin, çok söyleme arsız edersin.
Baba vergisi görümlük, koca vergisi doyumluk.
Var evi kerem evi, yok evi verem evi.
Güzel bürünür, çirkin görünür.
ATASÖZLERİYLE KARIŞTIRILAN SÖZLER:
Atasözlerinin niteliklerinden kimisini taşıdıkları için atasözlerini andıran ve birçok kitaplarda atasözü diye gösterilen birtakım sözler vardır. Aşağıda çeşitlerini gösterdiğimiz bu sözler, gerçek atasözleriyle karıştırılmamalıdır:
a) Özsöz, özdeyiş (vecize) adları verilmesi gereken ve uzun uzun açıklanabilen derin anlamlı kısa sözler. Bunlar içinde yazanı; söyleyeni belli olanlar da olmayanlar da vardır. Örnekler:
Kendini bil. (Khilon)
En büyük utku, kişinin kendine egemen olmasıdır. (Eflatun)
Malı az olan değil, istekleri çok olan insan fakirdir. (Seneca)
Düşünüyorum, öyleyse var. (Descartes)
Hayatta en hakiki mürşit ilimdir. (Atatürk)
Hakaret muhayyerdir, reddolunur. (Hamit)
Açıkgözlülük, sırasında göz yummayı bilmektir. (Cenap Ş.)
Suüstimal kapısını aralık etmeye gelmez; derhal ardına kadar açılır. (Cenap Ş.)
Kainatta yalnız bir sosyalist tanırım: Ecel. (Cenap Ş.)
En metin nokta-i istinat, insanın kendi kuvvetidir. (Cenap Ş.)
Bir güzel kıyafet, iyi bir tavsiye mektubudur. (Cenap Ş.)
Keskin kılıç kullananlar yanlış hamlelerden sakınmalıdırlar.
Kabiliyetin mektebi yoktur.
Adalet mülkün temelidir.
b) Özdeyiş dışında kalan ve halk arasında sık sık kullanılan kısa, kuru, yalın gerçekler:
Parasızlık her fenalığı yaptırır.
Çalışan kazanır.
Cümlemizin gireceği kara topraktır.
Baba evladının fenalığını istemez.
Meşveretsiz yapılan işten hayır gelmez.
İlim deryadır.
Lakırdı ile iş bitmez.
Takdir ne ise o olur.
Talih yar olmayınca elden ne gelir.
Can tatlıdır.
Herkes ana baba evladıdır.
Fena söz çekilmez.
c) Yazanı bilinsin, bilinmesin bilgece dize ve beyitler:
Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi. (Kanuni)
Akla mağrur olma Eflatun-i vakt olsan eğer,
Bir edib-i kamili gördükte tıfl-ı mektep ol. (Nefi)
Hak ol ki Huda mertebeni eyleye ali. (Ruhi)
Taklid-i zag kebk-i hıramanı güldürür. (Yahya Ef.)
Sükut etmek gibi nadane alemde cevap olmaz. (Şefii Dede)
Şecaat arz ederken merd-i Kıpti sirkatin söyler. (Ragıp Pş.)
Erişir menzil-i maksuduna aheste giden. (Hatemi)
Tiz reftar olanın payine damen dolaşır. (Hatemi)
Laf-ı dava-yı enaniyyet ne lazım akıle, (Esat Muhlis Pş.)
Herkesin alemde bin mafevkı bin madunu var. (Esat Muhlis Pş.)
Mihneti kendüye zevk etmedir alemde hüner. (Vasıf)
Zerdüz palan ursan eşek yine eşektir. (Ziya Pş.)
İhtilafatıyle ugraşmakta dehrin zevk yok, (Muallim Naci)
Zevk anın mirsad-ı ibretten temaşasındadır. (Muallim Naci)
ç) Kimi şairler manzumeleri içine aldıkları atasözlerinin kalıbını bozmuşlardır: Vezne uysun diye ve başka nedenlerle sözcükleri değiştirmişler, araya sözcükler katmışlar, sözdizimine başka biçim vermişlerdir. Edebiyatımızda örneği pek çok olan böyle sözler, manzume içindeki değişik biçimleriyle atasözleri sayılamazlar; asıllan başka türlü olan atasözlerine işaret sayılırlar. İşte birkaçı:
Yüce olur ise her ne kadar dağ,
Yol üstünden aşar yakın u ırağ. (Güvahi)
(Dağ ne kadar yüce olsa yol üstünden aşar.)
Ecel olduğu yoktur havf ile def. (Güvahi)
(Korkunun ecele faydası yoktur.)
Ki başka buzağı, kaçma bu sözden,
Yeğ olur şeksiz ortaklık öküzden. (Güvahi)
(Ortaklık öküzden yalnız buzağı yeğdir.)
İşitmedin mi rişvet kapudan şad
Giricek bacadan gamgin çıkar dad. (Güvahi)
(Rüşvet kapıdan girerse iman bacadan çıkar.)
Bu mesel meşhurdur kim dest ber balayı dest..
(El elden üstündür.) (Nev'i)
Ağlamak ne demek kendi düşenler? (Lemi)
(Kendi düşen ağlamaz.)
Binenler tiz nüzul eyler semend-i müstear üzre.
(Eğreti ata binen tez iner.) (Nabi)
Zeminin guşu var derler meseldir. (Hıfzi)
(Yerin kulağı var.)
Hoş gelir avaze-i davul u zurna durdan. (Molla)
(Davulun sesi uzaktan hoş gelir.)
:::::::::::::
Anlamaza davul çalsan vız gelir,
Anlayana sivrisinek saz olur. (Mesti)
(Anlayana sivrisinek saz, anlamaya davul zurna az.)
Bir atasözünün ayrı ayrı kişilerce, hatta bir şairce türlü biçimlere sokulduğuna da örnekler verelim:
Verilmez oğlan ağlamasa emcek. (Güvahi)
Ağlar sabi bile: Verin mememi. (Gufrani)
(Ağlamayan çocuğa meme vermezler.)
Demekle bal tatlu olmaz ağız. (Güvahi)
Meseldir zikr-i şehd ile şeha olmaz dehen şirin. (Kalayı)
Bal bal desen ağız bal olur mu ya? (Gufrani)
(Bal bal demekle ağız tatlı olmaz.)
Ki atlaslar olur zaman ile dut. (Süheyl ü Nevbahar)
Ki atlaslar olur eyyam ile tut. (Tutmacı)
Küyenler hardan hurma yediler,
Koruktan sabr ile helva yediler. (Şeyhi)
Nice şirin demiş bunu dana
Ki olur sabr ile koruk helva. (Hamdullah Hamdi)
Bağda sabr ile biter huşe,
Huşe em sabr ile olur tuşe. (Hamdullah Hamdi)
Eğer sabredesin ey nahl-i ziba,
Koruk helva ola vü har hurma. (Kemal Paşazade)
(Sabırla koruk helva olur, dut yaprağı atlas)
Ki vardurur gönülden gönüle rah. (K. Paşazade)
Ki derler var gönülden gönüle yol. (K. Paşazade)
Ki gönülden gönüle vardır rah. (K. Paşazade)
(Gönülden gönüle yol vardır.)
|
|
|
Kayıtlı
|
|
|
|
|