Rusların, XVI. yüzyıldan itibaren Türk topraklarını istila etmeleri ve hâkimiyet kurma
çabaları yalnız askerî ve siyasî içerikli olmamıştır. Ruslar; işgal ettikleri Türk topraklarındaki
Müslüman-Türk ahaliyi önceleri Hıristiyanlaştırma ve Ruslaştırmaya, sonrasında ise
Sovyetleştirmeye dönük politikalar izleyerek, Türklerin asimilasyonunu sağlanmaya
çalışmışlardır. Rusların bu politikası özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rusya
esareti altındaki Türkler arasında millî uyanış hareketlerinin ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Özellikle Kazan ve Kırım Türkleri arasında başlayan ve kültürel alanda kendisini gösteren
çalışmalar, Özbek aydınları üzerinde de etkili olmuştur. Türkistan’ı değiştirmek ve
modernleştirmek için harekete geçen aydınlar bu amaçla çeşitli cemiyet ve şirketler
kurmuşlardır. Türk devlet ve boylarının hayatına, Avrupa’ya göre oldukça geç giren bu
cemiyetler; daha çok Türkistanlılara eğitim imkânları sağlamak, meslek edindirmek, yardım
toplamak ve çeşitli konularda propagandalar yapmak gibi faaliyetlerde bulunmuşlardır.
Rusya’da gerçekleşen dolayısıyla da Rusların istilası altında bulunan Türkistan’ı da
etkileyen 1905 Şubat İhtilali ile 1917 Ekim İhtilali arasında geçen zaman diliminde toplum
yapısında önemli değişme ve gelişmeler yaşanmıştır. Türkistan’ın içine düştüğü siyasî ve
ekonomik sıkıntı, Rus muciklerinin ve memurlarının gün geçtikçe artan güçleri Türkistanlı
milliyetçi aydınları harekete geçirmiştir. Bu amaçla bir araya gelerek çeşitli cemiyetler
kurmuşlardır. Cemiyetlerin ortak amacı, ülkenin ilerlemesini sağlayacak faaliyetlerde
bulunmaktır. Burada esas itibariyle yazımızın konusunu, “Turan Cemiyeti” ile “Çağatay
Gurungı”nın Özbekistan’ın edebî ve siyasî hayatındaki yeri ile oynadığı roller, kuruluş
amaçları ve temsilcileri teşkil etmektedir. Ancak bu iki cemiyete gelinceye kadar, belki bu
cemiyetlerin oluşmasına da temel teşkil eden bazı kuruluşlardan söz edebiliriz. Özbekistan’da
ilk dernekleşme ya da daha doğru bir tabirle şirketleşerek edebiyat alanına ve siyasî hayata
nüfuz; 1908 yılında başlamıştır. Buhara’da “Şirket-i Buhara-i Şerif" adında şeklen ticarî bir
mahiyet taşıyan bu şirket, aslında Türkistan’daki yeni okulların yaygınlaştırılması ve bir kısım
ulemanın bu okullara karşı menfi tavırlarının değiştirilmesi amacıyla kurulmuştur. Aralarında
ünlü edebiyatçı ve düşünür Münevver Kari’nin de bulunduğu Taşhacı Tuyakboev, Nizam
Kari Molla Hüseyin ve Başirulla Asatilla Hoca’dan oluşan aydınlar grubu bu şirketin
kurucuları arasındadır.
   Şirket-i Buhara-i Şerif’in kurucuları; Türkistan’da yaygınlaştırmaya çalıştıkları
yenilikçi okullarla ilgili olarak, bilgi toplamak amacıyla Türkiye, Tataristan ve Kırım’a birer
eğitimci göndermişlerdir. Bu aydınlar; tüm araştırmaların sonucunda Türkistan’ın gelişmesi
için elzem olduğunu düşündükleri yeni okulların açılmasını sağlamışlar ve bu okullara uygun
yeni ders kitaplarının yazılması ve basımını sağlamaya yönelik faaliyetlere girişmişlerdir.
Yenilikçi okullara karşı sürdürülen şiddetli baskılar, Buharalı aydınların faaliyetlerini
“Terbiye-i Etfal" adındaki gizli bir cemiyet etrafında sürdürmelerine sebep olmuştur2. 18
Temmuz 1909 yılında kurulan bu cemiyet; güvendikleri aydın ve esnaf zümresinden bağış
toplayarak, gençlerin Türkistan’da ve diğer ülkelerdeki eğitimleri için gerekli maddî kaynağı
sağlamaya çalışmıştır. Cemiyetin yurt dışına göndererek okuttuğu kişiler arasında;
Özbekistan’ın Şuralar devrinde ve sonrasındaki edebî-siyasî hayatında önemli rol oynayan
Buhara Halk Cumhuriyetinin ilk ve tek cumhurbaşkanı Osman Hoca, Polat Hoca, Ata Hoca,
yeni Özbek edebiyatının kurucularından Fıtrat, onun kayınbiraderi Mazhar Mahzum Burhan
Mahzumoğlu ve Mukimbek gibi şahsiyetler yer almaktadır3.
   Şirket-i Buhara-i Şerif’le amaç yönünden birleşen “Cemiyet-i Hayriye" adlı dernek
ise; 1909 yılında Özbek edebiyatının kurucularından olan pedagog, şair ve yazar Abdulla
Avlani tarafından kurulmuştur. Özbek aydınları mahallî halkın okuma oranını ve eğitim
seviyesini yükseltmek amacıyla, 12 Mayıs 1909 ‘da Cemiyet-i Hayriye’nin 41 maddelik
tüzüğünü hazırlamışlardır. Bu tüzükten yola çıkarak, cemiyetin amacı ve faaliyet alanının
diğer iki cemiyetten farklı olarak; yalnız eğitimle sınırlandırılmadığını ve oldukça geniş
tutulduğunu söyleyebiliriz. Bu kapsamda Sırderya vilayetinin sınırları içinde, aciz ve muhtaç
durumdaki Müslümanların maddi-manevî ihtiyaçlarını karşılamak için cemiyet, bir hastane
ve yatakhane açmıştır. Ayrıca zeki gençlere yurt dışında eğitim imkânları hazırlamıştır. Bir yıl
arayla yine eğitimi desteklemek amacıyla bu defa yasal olarak faaliyet gösterecek olan ikinci
bir cemiyet; “Terbiye-i Etfal" adıyla; Fıtrat, Osman Hoca, Hacı Rafiy, Mirza Abduvahit,
Hamit Hoca Mehriy, Ahmetcan Mahmut, Mukimiddin Mahdum, Sadık Aşıroğlu tarafından
kurulmuştur. Bu cemiyet 1911 ve 1912 yıllarında eğitim amacıyla İstanbul’a gönderdikleri 45
gençle ilgilenmek üzere Türkiye’de de bir şube açmıştır4. İstanbul’daki şubeye "Buhara-yı
Ta’mim-i Maarif-i Cemiyet-i Hayriye” adını veren Buharalı gençler, 1913 yılında
Türkistan’a döndükten sonra sosyal hayatta önemli gelişmelere imza atmışlardır. Mesela,
"Buhara-yı Şerif" ve “Turan” adlı gazeteleri çıkarmışlar ve bu gazetelerin öncülüğünde ilmî
reform yapmaya çalışmışlardır. Bu gazetelerden Farsça yayınlanan "Buhara-yı Şerif" gazetesi,
Liviy-Mirza Celal’in idaresinde 1912-1913 yılları arasında 153 sayı çıkmıştır. “Turan”
gazetesi ise, 1912 yılında Giyas Mahzum Hüsnü idaresinde sadece 49 sayı yayınlanabilmiştir.
Bu gazetede yeni Özbek medeniyeti ve edebiyatının temel taşlarını oluşturan Behbudi
tarafından yazılan ve yurt dışındaki eğitim öğretim konusunu ele alan makale yenilikçi
çalışmalara önemli katkılar sağlamıştır. Makalede, “Buhara’daki okulların ıslahı için;
Kafkaslar, Tataristan ve Türkiye’nin İslami ortaokullarını tamamlamış Buharalı öğrencilerin
gerektiğini Buhara medreselerinin ıslahı ve gelişimi için Hicaz, Mısır medreselerinde okumuş
gençlere ihtiyaç olduğunu; ticaret, ziraat ve sanatın gelişmesi için ise, Rusya’da tahsil
görmenin daha faydalı olabileceğini” belirtmiştir5.
   O dönemin aydınlarının ekseriyeti, ilerlemenin eğitim alanında yapılacak reformlara
dayandığını düşünmektedir. Bunun içinde çalışmalarının odak noktasını eğitim oluşturmuş,
edebî ve siyasî alana sonradan yönelmişlerdir. “Neşriyat”, “Mektep” gibi şirketlerle birlikte
“Turan Terakkiperverler Cemiyeti”, “İttihad-ı İslamiye”, “Neşr-i Maarif”, “Turan
Cemiyeti” ve “Çağatay Gurungı” adlı edebî ve siyasî kimliğe sahip olan bu cemiyetler;
daha çok gençlere ve çocuklara yardımcı olmak, kültürel ve sosyal ihtiyaçları karşılamak,
yardım toplamak amacıyla 1910- 1917 yılları arasında faaliyet göstermişlerdir.
19 Eylül 1914 yılında kurulan “Neşriyat” şirketinin amacı, Rus ve Özbek dilinde
yazılmış tüzüğünde; “Türkistan ülkesindeki müslüman ahali arasında Avrupa medeniyeti ve
maarifini gazeteler, dergiler, kitaplar yoluyla yaymak” şeklinde açıkça ifade edilmiştir.
“Mektep” şirketi ise, 18 Mart 1916 yılında kurulmuştur. Bu şirketin de amacı, gençlerin
tahsili için maddî-manevî yardımda bulunmak şeklinde belirlenmiştir.
Kuruluş amaçlarını ve kurucularını tespit edebildiğimiz bu şirketlerin yanı sıra, adına
yalnız mahkeme zabıtlarında rastlanan “İttihad-ı İslamiye Cemiyeti”de mevcuttur6 .
Fıtrat’ın üyesi olduğu iddia edilen bu cemiyetin adı kullanılarak yazar, milliyetçilikle
damgalanmış7. Hakkında yeterli malumata sahip olmadığımız ikinci bir cemiyette, “Turan
Terakkiperverler” adı altında kâtipliğini K. Yunusov’un yaptığı ve Mirhidayetov’un
başkanlığında, 25 Mayıs 1917 yılında kurulmuştur.
   1917 yılının Nisan-Mayıs aylarında Türkistan’ın pek çok şehrinde mahallî halk
tarafından öncekilere benzer bazı cemiyetler kurulmuştur. Rusya’daki, Ocak İhtilali
sonrasında ilk olarak Münevver Kari’nin “Şura-yı İslam” cemiyetinin ardından; Şir Ali Lapin
başkanlığında Haziran 1917’de “Şura-yı İslam”a muhalif olarak “Ulema” cemiyeti
kurulmuştur. Bu iki cemiyet Bolşeviklerin Türkistan’daki uygulamalarının Çarlık döneminden
farklı olmadığını anlamaları ile birlikte düşmana karşı ortak hareket etme kararı almıştır.
Buraya kadar adı geçen çeşitli kuruluşlar Özbekistan’ın aydınlanma ve gelişmesi
yolunda önemli katkılar sağlamışlardır. Şüphesiz başlangıçta da belirttiğimiz gibi “Turan
Cemiyeti” ve “Çagatay Gurungı” adlı cemiyetlerin bu konudaki katkı ve rolleri çok daha
önemli ve etkili olmuştur. “Çağatay Gurungı”; Abdurauf Fıtrat’ın gayretleri ile
kurulmuştur. Cemiyetin faal üyeleri arasında; Çolpan, Batu, Elbek, Şarasul Zünnun,
Şakircan Rahimi, Mennan Remzi, Uygur, Kayum Ramazan, Gulam Zaferi, Mirmolla
Şermuhammedov, Gazi Yunusov ve Sancar Sıddıkov gibi önemli şair ve yazarlar
sıralanabilir8. Bu üyelerin bazılarına mahlaslarını cemiyetin kurucusu Fıtrat vermiştir. Mesela;
Abdülmennan Mecidi’ye “Uygur”, Mahmud Maksudov’a “Batu”, Maşrık Yunus’a “Elbek”,
Abdülhamid Süleyman’a “Çolpan”, Abdülbasit’e “ Sancar”, Abdülkayum Ramazana
“Öktem” gibi Türk tarihine ve kültürüne katkıları olan şahsiyetleri sembol eden isimleri
seçmesi düşündürücüdür.
   “Çağatay Gurungı” 1918 yılının sonları 1919 yılının başlarında ortaya çıkmış, resmî
bir cemiyettir. Reformcu yönü ağır basan bu cemiyet, Özbek medeniyeti tarihinde özel bir
yere sahiptir. Özbek tarihinin araştırılması, halka özellikle gençlere öğretilmesi konusunda
önemli hizmetleri olmuştur. Dil ve imla meseleleri de öncelikli konularından birisidir. 1919
yılında dil ve imla konferansı düzenleyen cemiyet dili, milletin şanı, şerefi, ar-namusu olarak
değerlendirmiştir. Daha çok edebî dil ve onun teorideki meseleleriyle uğraşan ve aynı
zamanda Çağataycılar adıyla da bilinen bu cemiyet mensupları, milletin hayatı ve istikbali
için kesintisiz bir tarih anlayışına ihtiyaç duyulduğunu belirtmişlerdir. Bu amaçla Çarlık
Rusya’sının özellikle son elli yıl içerisinde Türkistan’daki uygulanmalarının incelenmesini
istemişler ve konuyla ilgili araştırmalar yapmışlardır.
Bu topluluğun ismi de dikkat çekicidir. Ali Şir Nevai dönemini kendilerine örnek alan
cemiyet üyeleri, geçmişin ihtişamlı günlerini ve güzelliklerini hatırlatıcı bir isim olan
“Çağatay” kelimesini kendilerine ad olarak özellikle seçmişlerdir. Özel anlamlar yükledikleri
bu adla aynı zamanda amaç, ilke ve ideallerini de anlatabilecekleri kanaatindeydiler. Millî
kimliğe yeniden kavuşabilmek, halkın gözünü açmak düşüncesiyle ve Özbek insanının
bilinçlendirilmesinin mecburiyetini hisseden Çağataycılar; bunun tarihî kültürel zenginliklerin
bilinmesi ve geçmişteki zaferlerin hatırlanmasıyla mümkün olacağı inancını taşımışlardır.
“Çağatay Gurungı”nın 1918 yılından itibaren faal üyelerinden biri olan Çolpan’ın 1929
yılında kaleme aldığı “Yapışmagan Gacaklar” adlı makalesinden cemiyetin, sanat
anlayışıyla ilgili bazı malumatlar edinmek mümkündür11. Çolpan bu makalesinde; “ ...O
cemiyete mensup kişiler dili sadeleştirmek maksadıyla Özbek edebiyatının gelişimini
tamamlamasına büyük önem verdiler. Gelişimini tamamlayan edebiyat gerçek edebiyat
olmalıydı. Bunun için onlar edebî eserleri hakkaniyetle değerlendirip, edebî değeri olmayan
şeyleri çok ağır bir şekilde tenkit ettiler... Çağatay Gurungı doğru ve gerçekçi temeller
üzerine çok sağlam bir şekilde kurulduğu için, yeni Özbek edebiyatı şerefli, parlak ve yepyeni
bir sayfa açmış ve açmaya da devam etmektedir.” şeklindeki ifadelerinde cemiyetiyle ilgili
olarak Pantürkist ve devrim karşıtı suçlamalarını reddetmiştir. Ayrıca bu cemiyetin yeni
Özbek edebiyatının gelişiminde önemli rol üstlendiğini açıklamıştır.
   Cemiyetin 1921 yılında imla ve dil üzerine düzenlediği konferansına ülkenin tüm
vilayetlerinden üç-dört temsilci katılmıştır. Bu konferansta “İmla Todası” komisyonunun
faaliyetleri incelenmiştir12. Bu çalışmanın ardından, cemiyetin bir alt komisyonu olan Maarif
Hadimleri Uyuşması, “Neşr-i Maarif” teşkilatının kurulmasına karar vermiştir. Mennan
Remzi’nin gayretleri ile yasal bir teşkilat olarak hükümet temsilcileri ve eğitimcilerin
katılımıyla çalışmalar yapmıştır. Bu grubun üyelerinden Fıtrat ve Said Ahrar “Bayskauf” adı
verilen ve çocukların terbiyesi üzerine çalışmalarını yürütecek bir cemiyet kurmuşlardır. Aynı
zamanda Çağatay Gurungı’nın desteği ile “Vatan” adlı bir okul açarak, askerî alanda
uzmanlar yetiştirmeyi hedeflemişlerdir12.
   1922 yılında kapatılan Çağatay Gurungu’nun üyeleri, millî menfaatler uğruna
çalışmalarını devam ettirebilmek amacıyla Ruslar tarafından kurulan “Kızıl Kalem”
cemiyetine katılmışlardır. Katılan yeni üyelerle Sovyet rejimine hizmet etmesi beklenen
“Kızıl Kalem” cemiyetinin Türk milliyetçiliğine hizmet ettiği anlaşıldığı için 1932’de
kapatılmasından sonra, Çağataycılardan küçük bir grup “Sovyet Yazarlar Birliği”ne üye
olmuştur. İki büyük “temizliğin” ardından sağ kalmayı başarabilen Özbek aydın ve
sanatçıları, mevcut sistem içinde yer alarak; millî direniş gayesine ulaştıracak, yeni kadroların
yetişmesine kadar sabredip ayakta kalmaya çalışmışlardır. 1920’lerin ortalarından itibaren
siyasî bir teşekkül olarak suçlanan Çağatay Gurungı ile ilgili 1930 yılında “Şark Hakikati”
gazetesinde S. Baybolatov’un, bu cemiyetle ilgili değerlendirmesi konuya açıklık
getirebilecek tarzdadır. Baybolatov’a göre; “Çağataycılık” denildiğinde aslında Turancılık,
Pantürkizm anlaşılmalıdır... “Ulu Türkistan” deniliyorsa; bu sözlerin arkasında Pantürkizm
emeli yatmaktadır... “Mazlum Şark” denildiğinde ise; Panislamizm’i düşünmemek mümkün
degildir13. “Turan, Pantürkizm, Panislamizm, Turancılık” kelimelerin hangi manada
kullanıldığını öğrenmek için baktığımız “Özbek Dilinin İzahlı Lugati”nde, Türkçülük,
Türkseverlik açıklamaları verilmekte ancak “Turan” kelimesi sözlükte yer almamaktadır14 .
Bir dönem Özbekistan’da tiyatro topluluğuna, gazetelere ve sanat camiasına ad olarak seçilen
ve Özbek Türkçesinin en kapsamlı sözlüğünde yer almayan “Turan” kelimesi ünlü Kazak şair
Magcan Cumabayoğlu’na göre şu anlamdadır: Turan; iki dünyanın eşiği, kahraman Türkün
beşiğidir. Türkistan gibi güzel bir yerde doğmayı Tanrı Türk’e nasip etmiştir... Geçmişte
Türkistan’a Turan denilmiştir. Turan’da cesur, kahraman Türkler doğup büyümüş; şan, şeref
sahibi olmuştur. Şairin bu görüşlerini mükemmel bir üslupla şiirleştirmiştir:

Türkistan eki dünya eşiği-goy,
Türkistan er Türiktin beşiği-goy,
Temaşa Türkistandey cerde tuvgan
Türkitin Tengri bergen nasibi-goy!

...

Ertede Türkistandı Turan desgen,
Turanda er Türiğim Tuvub ösken.
Turanın tağları bar tolgımalı
Basınan köp tamağa künler keçken.

KAYNAKLAR
1. Tural, S. K.; Edebiyat Bilimine Katkılar, Ankara 1993, s.173.
2. Ayni, S. ; Eserler 8 Cilt, 1. Cilt, Taşkent 1963, s. 233
3. Ayni, S. ; age. ,s. 69.
4. C. Murtaza-H. Sahibov; “Fıtratga Karşı Fitne”, Cihan Edebiyatı Dergisi, Mart1999,s.
129.
5. Said, Z. ; Tanlangan Eserler, Taşkent 1974, s. 38-39.
6. C. Murtaza-H. Sahibov; agm. ,s.175.
Türkistan’daki merdikarlık olayları* esnasında halkı isyana teşvik etmek amacıyla kurulan bir
cemiyet olmasının ötesinde bu konuyla ilgili olarak herhangi bir bilgiye sahip değiliz. İttihad-ı
İslamiye Cemiyeti’nin; “Basmacıları* silahlandırıp, güçlendirmeye çalıştığı” iddiaları Fıtrat’ın
yargılanması esnasında zabıtlara geçmiştir7.
7. Merdikarlık Olayları; Çar hükümeti ile ardından yönetimi devralan Bolşeviklerin I.
Dünya Savaşı öncesi ve sonrasındaki insan dolayısıyla iş gücü kaybı sebebiyle; her
Türkistanlı aileden 15 ila 50 yaş arası bir erkeği Rusya hesabına hizmete almak
istemesi sonrasında ortaya çıkmıştır.
8. Baymirza Hayit; Basmacılar, Ankara1997. Çar Hükümeti ve ardından yönetimi
devralan Bolşeviklerin Türkistan’daki yayılmacı politikalarına karşı ortaya çıkmış bir
ayaklanmadır”
9. C. Murtaza-H. Sahibov; agm., s.125.
10. C. Murtaza-H. Sahibov; agm., s.189.
11. Kasımov, B., “İstiklal Fedaileri. Meslekdaşlar” Taşkent, 1994, s.96.
12. C. Murtaza-H. Sahibov; agm. ,s.189.
13. Kasımov, B., age. s. 98-99.
14. Özbek Dilinin İzahlı Lugati, 2 cilt, Moskova1981.